بافت تاریخی کنگ - مجله آرنا

پیشینه تاریخی بندرکنگ

نمی توان تاریخ دقیق و مشخصی را برای قدمت تاریخی بندرکنگ در نظر گرفت. چنانکه در تپه های پیرامون شهر کنگ، آثار باقی مانده از شهری در سه هزار سال پیش مشاهده شده، که به نظر می رسد این شهر در آتش سوزی و یا زلزله زیر خاک مدفون شده و هیچ سند و اطلاعات دقیقی درباره این شهر به دست نیامده است. زیرا اغلب تاریخ ملت ها را بر اساس آثار و ابنیه به جامانده از قرون گذشته قضاوت می کنند. می گویند بندرکنگ در طول تاریخ چهار بار تخریب و از نو ساخته شده و کنگ فعلی چهارمین شهری است که بر روی خرابه های دوران گذشته به وجود آمده است. برخی معتقدند قدمت تاریخی کنگ به بیش از 1800 سال می رسد.

آبادانی بندر کنگ

نام بندرکنگ از زمان اخراج پرتغالی ها از خلیج فارس و تصرف جزیره هرمز در زمان شاه عباس در متون تاریخی آمده است. مسلم است که سابقه تاریخی آن بسیار بیشتر از دوران صفویه و احتمالاً مرکز خطه لشتان بوده است. ایجاد تجارت خانه در کنگ توسط پرتغالی ها صورت گرفت و تسلط آن ها بر خلیج فارس یک قرن به طول انجامید.

در عهد صفوی بر اثر رونق تجارت و رفت وآمد کشتی های تجاری انگلیسی، هلندی و پرتغالی، این شهر به سرعت آباد شد. در زمان کریم خان زند توسعه راه های تجاری بین شیراز لنگه و سهولت ارتباط دریایی باعث رونق بازرگانی فراوان در بنادر لنگه و کنگ شد. همچنین وجود راه کاروانی کوتاه بین کنگ و شیراز بر اهمیت بازرگانی این دو بندر اضافه نمود.

بافت کنگ

بافت قدیم بندرکنگ با مساحتی بالغ بر 58 هکتار که تقریباً 1/12 از مساحت کل شهر بندرکنگ را شامل می شود، به شماره 6530 به تاریخ 07/07/81 در فهرست اثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بافت تاریخی فرهنگی بندرکنگ از بافت های پویا و زنده کشور است که در کناره ساحلی خلیج فارس به دور از بلندی های کوهستان شکل گرفته است. شرایط اقلیمی نقش به سزایی در نوع شکل گیری این بافت داشته، چرا که بهترین راه حل معماری در گذشته در اقلیم گرم و مرطوب منطقه، جریان هوا در داخل و نیز پیرامون ساختمان است و در بافت قدیم، خانه های زیبایی با بادگیرهای سر به فلک کشیده، از ساده ترین شکل ها تا مواردی با تزیینات فراوان به چشم می خورد. خانه های قدیمی کنگ از سنگ و گچ ساخته شده است و در بالای آن ها بادگیر وجود دارد، مخصوصاً خانه های تاجرانی که در آن دوران در بندرکنگ زندگی می کردند.

بررسی تاریخی بافت

وجود بافت های تاریخی نشانگر هویت، اصالت و ریشه دار بودن شهر بوده و از دیدگاه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ارزشمند هستند. بافت های تاریخی و شهرسازی به کار رفته در آن ها، اطلاعات با ارزشی را از چگونگی شرایط اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و اعتقادات و نیز نوع ارتباط میان حاکمان و مردم را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد.

بافت کنگ

بافت قدیم کنگ در ساحل دریا امتداد یافته است. بافت قدیمی نیم دایره ای مشرف به ساحل است و هرچه از این بافت به سمت خشکی پیش می رویم بافت گسسته تر و آزاد تر است. بسکمک از خانه ها و مساجدی که در درون بافت قدیم کنگ قرار دارند قدمتی بیش از صد سال دارند. برخی دیگر نیز قدمت کمتری دارند و متعلق به اوایل عصر پهلوی هستند.

مشخصات بافت

در شهر کنگ سه محله قدیمی عمده به نام های هوجا، گل کنی و بی بی عایشه واقع شده است که بافت قدیم شهر از اتصال و گسترش آن ها به وجود آمده است.

بافت قدیمی شهر بندری کنگ در کنار دریا گسترده شده و نسبت به سایر بخش های شهر دانه های آن فشرده تر و چسبیده تر هستند و تعداد بادگیرها و مناره های آن بیشتر است. در حالی که بافت جدید شهر رو به خشکی گسترده شده و سیمای آن نسبت به بافت قدیم ناموزون و تعداد بادگیرها و مناره های آن کمتر است. حتی در برخی بخش های شهر هیچ اثری از این دو عنصر بومی دیده نمی شود. معماری خانه های درون بافت قدیم ساده و عموماً یک طبقه (تعداد کمی دوطبقه) با بام کاهگلی مسطح هستند، بادگیر های کوتاه و کوچه های کم عرض که با جهت رو به دریا ساخته شدند، ازدیگر ویژگی های مهم بافت تاریخی کنگ است.

به منظور بهره مندی از جریان مطلوب هوای دریا که در طول شبانه روز از دریا به خشکی و بالعکس می وزد، جهت گیری عناصر بافت به سوی دریاست و اغلب بناها رو به دریا و دهانه اصلی بادگیر ها به این سو باز است. این جهت گیری درمورد کوچه ها نیز صادق است. کوچه ها به عنوان کانال های هواکش در این سمت امتداد یافته اند و این نوع جهت گیری سیمایی خاص به شهر بخشیده است.

شبکه بندی بافت غیر از خطوط اصلی خیابان ها، تقریباً از الگوی یکسان و نسج همانندی تبعیت می کند. کوچه ها همگی در جهت شمال غربی جنوب شرقی ساخته شدند. با رسم شبکه کوچه های شهر بر روی صفحه، یک رشته خطوط موازی عمود بر ساحل به دست می آید که با راهروهای باریک و خطوط شکسته در جهت مخالف به هم متصل می شوند.

در شبکه بندی بافت در مجموع، یک رشته محورهای مورب دیده می شود. در بافت قدیمی شهر بر اثر وجود نظام خانواده های گسترده و پدرسالاری واحدهای همجوار به هم چسبیده اند، لذا بافت شهر در بخش قدیمی فشرده تر و متراکم تر از بافت جدید به نظر می رسد. در این میان محله سید نابینا و محله امام ابنیه فشرده تری دارند و فضای بین آن ها نسبت به سایر محله ها تنگ تر است.

مصالح بافت تاریخی

بیشتر ساختمان های بافت از سنگ ساخته شده است، سنگ های به کار رفته به صورت لاشه یا سنگ کار هستند که از سنگ های مرجانی دریا مقاوم تر هستند، این سنگ ها از کوه های اطراف به این محل منتقل شده و مهمترین ساخت پی دیوارها را تشکیل می دهند. اتصال سنگ ها به کمک ملات ساروج انجام گرفته است. نوعی گل مقاوم سفیدرنگ و نوعی گچ محلی که در محل به گل سرخ معروف است و تنها در شرایط اقلیمی خاص مناطق گرم و مرطوب دارای این ویژگی هستند. پوشش سقف ها از چوب چندل و الیاف نخل خرما و یا ورق های چوبی است که روی آن یک لایه رس و دو لایه کاهگل پوشیده شده و سطح بام ها را تشکیل می دهد، در بخش درونی سقف نیز، چوب ها به وسیله طناب و یا کنف به هم بسته می شوند و روی آن ها حصیر قرار می گرفت.

بادگیر

بادگیر عنصر تفکیک ناپذیر در معماری بومی منطقه جنوب و بافت قدیم شهر کنگ است. این عنصر معماری در ایجاد سیمای کوچه ها و خانه ها عمده ترین نقش را دارد. بادگیرهای بافت قدیم کنگ به منظور دریافت جریان غالب و مطبوع هوا، به سمت دریا ساخته شده اند و در واقع عواملی هستند برای دفاع از ساختمان در برابر گرما و تابش شدید آفتاب.

ساختمان هر بادگیر به گونه ای است که جریان هوا را به داخل اتاق هدایت می کند و بدون استفاده از تکنولوژی جدید، هوای محیط درونی خانه را مطبوع و دل انگیز می سازد و بادگیرهای برج های مربع مستطیل شکل هستند که سطح قاعده آن ها معمولاً 5/ 3تا 3 متر و ارتفاع آن ها 5 تا 3 متر است.

آب انبارها (برکه ها)

آبانبارها مهمترین منابع تأمین آب بافت قدیم کنگ بوده است. آب انبارها محل ذخیره و جمع آوری آب باران هستند و به همین علت در زمین های پست و هموار ساخته می شوند و از طرفی آب مصرفی باید عاری از هر گونه آلودگی طبیعی و انسانی باشد، بنابراین معماران و بنیان گذاران شهر برای تبعیت از این اصل برکه ها را در یک زمین پست در ناحیه غرب کنگ و با فاصله قابل توجهی نسبت به بافت ایجاد کرده اند و در درون بافت مسکونی هیچ برکه و آب انباری وجود ندارد.

ویژگی های کلی بافت

باز بودن و گستردگی نقشه (پلان آزاد)

تفکیک اغلب بناها یا فضاهای باریک با عرض متفاوت

وجود فضاهای بسته ـ باز و نیمه باز

عدم استفاده از زیرزمین، به علت رطوبت زمین و نفوذ آب دریا

استفاده از مصالح بوم آور سنگین

استفاده از رنگ های روشن

وجود سکو(کرسه چینی) معمولاً به ارتفاع یک متر به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به خانه ها

وجود حیاط مرکزی به طوری که کف حیاط پایین تر از کف خانه است

استفاده از فضای سبز به صورت باغچه در حیاط مرکزی

وجود بادگیر به صورت عنصری چشمگیر در معماری بومی

معماری منحصربه فرد خانه های تاریخی با هویت ایرانی

تعدد دانه های سالم ارزشمند بافت، شامل خانه ها و مساجد

پویایی و سرزندگی بافت(زندگی در بافت جریان دارد)

استفاده از چوب، چندل و الیاف

محلات شهر کنگ

بندرکنگ از لحاظ خصوصیات اجتماعی و نحوه گسترش تاریخی به محلات چندی تقسیم شده است. جمعیت شهر بر حسب نوع شغل و میزان درآمد و به طورکلی شرایط اقتصادی به نحو خاصی در شهر توزیع شده اند. اهالی کنگ، شهر خود را از شمال تا جنوب و از شرق به غرب به چهار قسمت به نام های کوش (شرق)، شمال (غرب)، سهیل (جنوب) و گاه (شمال) تقسیم می کنند.

محله های کنگ که بین چهار قسمت یاد شده یعنی (کوش، شمال، سهیل و گاه) قرار دارند، به این شرح اند:

محله گل کنی: این محله در شرق شهر قرار داشته و جایی بوده که اهالی زمین را کنده و خاک محل را برای اندود پشت بام های خود مورد استفاده قرار می دادند.

محله هوجا: این محله که معروف به محله پشت قبرستان است، در زمان های بسیار قدیم، مرکز شهرکنگ بوده و درحال حاضر آثار کمی از گذشته در آن دیده می شود.

محله گود ساروج: این محله در غرب شهر بوده است و در آن جا ساروج برای ساختن برکه ها و آب انبارهای شهر و احیاناً قلعه ها درست می کرده اند.

محله قبرستانی: این محله تقریباً در مرکز شهر فعلی واقع شده است، یعنی همان جایی که بازار ماهی در آن ساخته شده است، به علت وجود تعدادی قبر از قدیم، به این نام مشهور شده است.

محله یهودی ها: این محله حدوداً در پشت شهرداری فعلی قرار داشته و احتمالاً چند خانوار یهودی در آن جا زندگی می کرده اند و قبر آن ها نیز تا چندین سال پیش در این محل وجود داشته است.

محله لاور: در این محله درخت کهوری وجود داشت و به محله گود لاور معروف بود. در جای این محله درخت کهوری وجود داشت و به محله گود لاور معروف بود. در جای این محله اینک میدان بزرگ شهرداری (انقلاب) ساخته شده است.

محله کوشکی: این محله در نزدیک شهر کنگ قرار داشته است و چند خانوار از کوشک خمیر در این محل اقامت داشتند، به همین دلیل محله به نام آن ها، یعنی کوشکی معروف شده است.

محله قزوینی: این محله پشت جاده لنگه ـ بندرعباس واقع بود و در آن جا آهنگران قزوینی زندگی می کردند، احتمالاً آهنگران میخ ها و لوازم آهنی مورد نیاز لنج ها و کشتی های کنگ را می ساختند.

محله بردغون: محله بردغون و یا بردغان، به قول آقای احمد کنگی ممکن است در اصل بردگان، یعنی محل اجتماع کارگران و یا بردگانی بوده باشد که خور سور را حفر کرده اند.

سیمای کالبدی بندر کنگ

گسترش شهر به سمت شمال بافت تاریخی (خشکی) همچنین نیازهای امروزه زندگی و مهمتر از آن عدم هماهنگی طراحی شده بافت کهن با شرایط زندگی امروز که کالبد قدیمی شهر را به دلیل نبود ضوابط لازم در حفظ ارزش های نهفته آن زمان با ارتقای سطح کیفی زندگی در کالبد خود تغییر دهد، سبب شده تا ساکنان اصلی بافت قدیمی آن را ترک و نسبت به حفظ آن بی علاقه شوند که همین امر باعث تغییر بافت اجتماعی آن شده و تخریب ارزش های آن و کالبدش را سرعت بخشیده است.

محورهای تقسیم کننده در اسکلت بندی شهر عبارتند از:

عوامل تاریخی، فیزیکی (مصنوعی طبیعی)، جاده ها و آبراهه های طبیعی

ترکیب و دانه بندی بافت شهر:

شرایط اقلیمی (گرم و مرطوب)، فرهنگی و معماری موجب شده پیکربندی اجزای بافت، نحوه ترکیب، شیوه استقرار، دانه بندی ساختمان ها و شبکه بندی معابر دارای ویژگی خاص شوند. در برخی از قسمت های شهر اضلاع هر بنا در چهار طرف و در اغلب قسمت ها حداقل از دو طرف آزاداند. در بافت قدیمی شهر بر اثر تفکیک خانه های گسترده قدیم، واحدهای همجوار اغلب به هم چسپیده اند. لذا بافت شهر در بخش قدیمی فشرده تر و متراکم تر از بافت جدید به نظر می رسد.

میدان

گسستگی بافت، جهت گیری رو به دریا و کنج های شکسته آبراهه ها موجب شکل دادن به فضاهای خالی و میدان مانند می شود. باریکه اطراف بناها که در فواصل کوتاه یکدیگر متصل می شوند فضاهای عمومی شهر را به صورت شبکه ای از فضاهای به هم پیوسته و بدون بن بست تبدیل می کند این فضاها در قسمتی از بافت قدیمی گشاده تر شده و میدانچه های نامنظم با ابعاد بی قواره ای به وجود می آورند که برخی از آنان مرکز محله ای یک محله را تشکیل می دهند.

منابع:

- بندرکنگ (شهر دریانوردان و کشتی سازان)، تحیق و نگارش: حسین نوربخش

- تحقیق میدانی دانشجویان دانشکده معماری دانشگاه یزد سال 1376 (مام محمدی ـ علی نقوی)، تهیه و تنظیم مرجان روایی

* گزارش از معصومه کاویان مهر، کارشناس میراثفرهنگی هرمزگان