آشنایی با ساز کَرنا - مجله آرنا

مجله آرنا آنلاین: کرنا سازی قدیمی است که بر اساس نوشته های تاریخی و اشیای کشف شده از زمان هخامنشیان، پیشینه ای 2500 ساله دارد. یکی از این اسناد شیپوری مفرغی است که در سال 1336 از گور داریوش سوم پیدا شد و اکنون در موزۀ تخت جمشید در استان فارس نگهداری می گردد و به کرنای هخامنشی شهرت دارد. طول این کرنا 120 سانتی متر، قطر دهانۀ خروجی اش 50 سانتی متر و قطر دهانۀ ورودی اش 5 سانتی متر است.

واژۀ کرنا از دو بخش تشکیل شده است: کَر یا کار به معنای جنگ و نا یا نای به معنای نی یا شیپور. در کل، کرنا یعنی نای جنگی یا شیپور جنگ که در شعر و نثر قدیم هم نامش آمده است، از جمله در این بیت از شاهنامۀ فردوسی: بیارای پیلان به زنگ و دَرای/ دنیا پر کن از نالۀ کرنای.

سازهایی که با نام کرنا در نواحی ایران متداول اند صرف نظر از تشابه نامشان، از نظر شکل، ساختار، نحوۀ به صدا درآمدن، جنس و اندازه با یکدیگر تفاوت دارند. در میان انواع کرناها، نوعی کرنا زبانۀ دولایه دارد و می توان آن را در خانوادۀ سرناها قرار داد. تفاوت این کرنا با گروه سرناها در اندازه، محدودۀ صوتی و دهانۀ فلزی انتهای کرناست. نوعی کرنا نیز در مازندران متداول بود که از پوست درخت ساخته می شد و گاه با زبانۀ دولایه نواخته می شد. نوع بدون زبانۀ این کرنا هم در مازندران رایج بود. دو کرنای شمال و شرق ایران قادر به نواختن ملودی نیستند و تنها دو صدای متفاوت فراوری می نمایند که در گذشته بیشتر برای ایجاد یک حجم صوتی به منظور اعلام یا اخطار از آنها استفاده می شد.

کرنای فارس زبانه ای دولایه دارد و صرف نظر از بعضی اختلافات در گروه سرناها قرار می گیرد. این نوع کرنا در استان فارس، کهگیلویه و بویراحمد، شمال غربی کرمان، شمال شرقی بوشهر و چهارمحال و بختیاری متداول است. اجزای کرنای فارس عبارتند از: دسته یا بدنۀ استوانه ای چوبی، بدنۀ برنجی منتهی به دهانۀ شیپوری، میل، زبانه و لب گیر.

دستۀ کرنا یک لولۀ استوانه ای چوبی با هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت است که برخلاف سرنا به دهانۀ شیپوری منتهی نمی گردد. در سوراخ بالایی بدنه میل کرنا و در قسمت پایینی آن بدنۀ برنجیِ منتهی به دهانۀ شیپوری قرار دارند. میل لوله ای نازک و برنجی است که زبانه بر سر آن نصب می گردد. زبانه قسمت کوتاه و پهن شده ای از نوع خاصی نی است. لب گیر کرنا نیز از جنس چوب، فلز، صدف، پلاستیک یا استخوان است. این کرنا انبرک ندارد و میل مستقیما در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد.

تکنیک اجرایی کرنای فارس در مجموع شبیه سرناست و نوازندگان آن همان نوازندگان سرنا هستند. کرنای فارس را با تکنیک نفس برگردان می نوازند. محدودۀ صوتی کرنا از سرنا بم تر است. صداها سیال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص دریافت سوراخ های صوتی برای اجراهای مقام های گوناگون متغیرند.

در فارس کرنا را با نقارۀ مضاعف و در موسیقی بختیاری با دهل می نوازند. نوازندگان کرنا در ایل قشقایی چنگی نامیده می شوند. چنگی ها که در قدیم و هنگام نبرد آهنگ جنگ نامه می نواختند، اجرانمایندۀ بخشی از موسیقی قشقایی اند و در مراسم عروسی و جشن و شادمانی می نوازند. بخش عمده ای از موسیقی عروسی و جشن ها آهنگ های پایکوبی هستند. پایکوبی مردان هو نام دارد و همان تَرکه بازی است که با آهنگ جنگ نامه اجرا می گردد و پایکوبی زنان به هَلِی معروف است. قبل از آغاز بازی ها و پایکوبی ها معمولاً کرنانواز آهنگ سحرآوازی را می نوازد که آهنگ بیدارباش ایل بوده است. در گذشته در مراسم سوگواری هم آهنگ های دَوِرَه، سحرآوازی و گاه گرایلی را با کرنا و نقاره می نواختند.

منبع:سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: 1396