در هنگام خرید چرا باید به درج عنوان تراریخته حساس باشید؟ - مجله آرنا

گیاهان تراریخته

گیاهان تراریخته به گیاهانی گفته می گردد که یک یا چند ژن محدود خود را در آزمایشگاه به وسیله روش هایی مختص در علم ژنتیک مولکولی یا مهندسی ژنتیک دریافت نموده باشند. مثلا در گیاه ذرت دریافت گونه های دیگری غیر از گونه هایی که به دلیل ساختار ژنتیکی با ذرت رابطه خویشاوندی دارند. در رشته مهندسی ژنتیک متخصصان بیش از آنکه به دنبال اصلاح گیاهان به روش های مرسوم یا کلاسیک باشند، کوشش می نمایند تا ژن های مربوط به صفات مورد نظرشان را حتی از میکروب یا باکتری جدا نموده و وارد سلول گیاه مورد نظر نمایند. هدف از این کارها بهبود مقاومت گیاه نسبت به برخی آفات و بیماری های گیاهی و افزایش تحمل تنش هایی نظیر شوری وکم آبی، بهبودکیفیت و بازار پسندی محصول، افزایش فراوری و عملکرد گیاه، افزایش بهره وری در کشاورزی و در نهایت افزایش سطح سلامت جامعه به وسیله کاهش مصرف انواع سموم و کودهای شیمیایی است.

عمده محصولات تراریخته ای که در بازار تجارت جهانی نهاده شده اند عبارتند از سویا، کلزا، ذرت و پنبه. البته تنوع محصولات فراوری شده بیشتر از این چهار مورد است. کشورهای آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا و هند به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت محصولات تراریخته را به خود اختصاص داده اند. از این میان هم آمریکا با 75 میلیون هکتار در صدر نهاده شده است. 22 سال از کشت تجاری محصولات تراریخته در جهان می گذرد و در طول این 22 سال فرایند فراوری این محصولات رو به افزایش بوده است. در این میان کشورهایی هستند که رسماً کشت تراریخته را در کشور خود ممنوع کردند. قاره آفریقا: الجزایر (از سال 2000)، ماداگاسکار (از سال 2002) قاره آسیا (4 کشور): ترکیه، قرقیزستان، بوتان، عربستان. قاره آمریکا (4 کشور): بلیز، پرو، اکوادور، ونزوئلا. قاره اروپا (28 کشور): اسکاتلند، ولز، ایرلند شاقتصادی، آلمان، فرانسه، هلند، مالت، قبرس، یونان، بلغارستان، روسیه، صربستان، کرواسی، ایتالیا، دانمارک، مجارستان، مولداوی، لاتویا، لیتوانی، اتریش، لهستان، اسلونی، آذربایجان، بوسنی و هرزگوئین، لوکزامبورگ، اوکراین، نروژ، سوئیس

با وجود کوشش های فراوان در حوزه محصولات تراریخته تا به امروز هیچ تضمینی برای رسیدن به اهداف مدنظر وجود ارایه نشده است. بلکه در مواردی محصولات تراریخته به علت کامل نبودن فرآیند آنالیز سلامت اثرات مخربی را برای سلامت جامعه و محیط زیست به همراه داشته است. گیاهان تراریخته طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت هم به گیاهان، جانوران و یا موجودات میکروسکوپی شکلی گفته می گردد که ترکیب ژنتیکی آنها (یا همان DNA) به شکلی تغییر یافته که در طبیعت از روش های جفت گیری یا نو ترکیبی طبیعی(روش های مرسوم اصلاح گیاهان) اتفاق نمی افتد.

روش کلاسیک اصلاح گیاهان (غیر تراریخته)

در روش اصلاح گیاهان به روش کلاسیک مجموعه ای از ژن ها (از خویشاوندان گیاه مورد نظر) که حامل صفات و ویژگی های مختلف در گیاه هستند به گیاه منتقل می گردد. صفاتی مثل: مقاومت به سرما، گرما، آفات، بیماری ها، کم آبی، شوری، بالابردن کارآیی مصرف آب(فراوری محصول بیشتر به ازای آب مصرفی کمتر). در حالی که در گیاهان تراریخته تعدادی معدودی ژن انتخاب شده به گیاه مورد نظر انتقال داده می گردد.

به همین خاطر پایداری گیاهان در روش های اصلاحی غیرتراریخته در برابر عوامل مختلف محیطی به دلیل وجود ژن های مختلف بیشتر است. یا به عبارت دیگر در این روش ما فقط سرعت فرآیندهایی را افزایش می دهیم که امکان رخداد آن به طور طبیعی در گیاه وجود داشته است.

نقدها وارده به محصولات تراریخته

منتقدان تراریخته معتقدند نوع کشت و فراوری این محصولات استفاده از سمومی مانند سم گلایفوسیت با نام تجاریRoundup را در سطح مزرعه افزایش داده اند. ورود این سموم به چرخه غذایی انسان می تواند باعث ایجاد بیماری گردد. همچنین این گیاهان می توانند با تثبیت مقادیر زیادی از این سموم در خاک محل کشت خود باکتری های مفید خاک را از بین برده و منجر به از بین رفتن حاصلخیزی خاک شوند. آنالیز های برخی دانشمندان نشان می دهد که محصولات تراریخته می توانند به صورت غیرمستقیم سرطان زا باشند و باعث ایجاد بیماری های متنوعی گردند. مسائلی که مصرف این گونه محصولات می تواند ایجاد کند شامل :

1- در بسیاری از دستکاری های ژنتیکی به دلایلی مانند تاثیر متقابل ژن جدید(بیگانه) با ژن های گیاه مورد نظر می تواند تغییرات پیش بینی نشده ای را منجر شوند.

2-ژن های تغییر یافته می توانند به روش های گوناگون با ژن های دیگر گیاهان، میکروب ها و جانوران آمیخته شوند.

3-بیشتر پژوهش ها درباره محصولات تراریخته روی سلول حیوان آزمایشگاهی انجام می گردد و آنالیز عوارض مصرف آن در انسان بسیار محدود یا مشکل است. اما برخی محصولات فراوریی به روش تراریخته همانند ذرت، سویا، گندم به دلیل مقاوم شدن سمی به نام گلایفوسیت را آزاد می نمایند که می توانند مقادیر بالایی از این سم را در بافت خوراکی خود نگه دارند. سمی که در نهایت منجر به بروز بیماری های صعب العلاج می شوند.

همچنین طبق آنالیز منتشر شده در نشریه (علوم محیطی اروپا) در سال 2011 ، 19 مطالعه درخصوص پستاندارانی که با سویا و ذرت تراریخته تغذیه شده بودند، مورد ارزیابی نهاده شد. در آزمایش های طولانی مدت 90 روزه مسائل کبد و کلیه در نتیجه مصرف محصولات تراریخته معین شد. عملکرد کلیه و کبد به ترتیب در 5/43 % و 8/30 % از موارد دچار اختلال شد.

در آزمایشی که به مدت دو سال بر روی موش های مصرف نماینده ذرت تراریخته- موش هایی که در رژیم غذایی خود یازده درصد ذرت تراریخته مصرف می کردند- معین شد که تمام موش های ماده نسبت به موش های تحت کنترل، 2 الی 3 بار سریعتر و بیشتر تلف شدند. این تفاوت در 3 گروه از موش های نر که با محصولات تراریخته تغذیه شده بودند آشکارتر بود. همچنین داده های زیست شیمی(مطالعه فرایندهایی شیمیایی در ساختار موجودات زنده) نقص مزمن کلیه را برای تمام گروه های شاهد نر و ماده تأیید کرد.

طبق گزارشات دیگر، افرادی که از محصولات تراریخته استفاده می نمایند با اثرات جانبی زیر روبرو می شوند: افزایش آلرژی ها، مقاومت بدن در برابر داروهای آنتی بیوتیک، مسائل اعضای داخلی، اختلالات سیستم فراوری مثل و رشد تومورهای سرطانی. در مطالعات دیگری که طی مدت 10 سال در نروژ اجرا شده است، معین شد که محصولات تراریخته منجر به چاقی، مسائل گوارشی و آسیب به اعضای مهمی مثل کبد، کلیه، پانکراس و اعضای تناسلی می شوند.

تراریخته بالاخره خوب است یا بد؟

وظیفه اصلی یک پژوهشگر کشف حقیقت، پایبندی به اخلاق علمی، پذیرش واقعیت با ارائه مستندات و پرهیز از سیاسی نمودن دانش است. آلوده نمودن مطالب و مستندات علمی به مسائل سیاسی و عدم رعایت صداقت در عنوان نمودن حقایق به دلیل منافع اقتصادی، سیاسی، جناحی، کسب قدرت، حفظ صندلی شغلی، منافع سازمانی و گرایش های علمی سبب انحراف از راستا اخلاق علمی است.

به رغم همه پژوهش هایی که به بخشی از آنها در بالا اشاره شد، فناوری دستکاری ژنتیکی یا همان محصولات تراریخته، همچنان موضوع مطالعه و پژوهش و محل منازعه محققان است. به بیان دیگر فناوری دستکاری ژنتیکی موجودات زنده مانند چاقوی دو لبه می ماند که هم مطابق رای علمی برخی محققان می تواند مفید باشد و هم با توجه به آنالیز و برخی پژوهش های علمی دیگر معین شده است که دارای اثرات غیر قابل جبرانی است. به همین دلیل تشخیص کامل مفید یا مضر بودن محصولات تراریخته به دلیل کمرنگ شدن رعایت مسائل اخلاقی در حیطۀ مسائل پژوهشی و عدم جانبداری علمی توسط تعدادی از پژوهشگران، استدلال های ضد و نقیضی دارد و همچنان نمی توان حکم واحد و قاطعی درباره سلامت محصولات تراریخته صادر کرد.

با وجود این در حال حاضر در کشور ما طبق تصویب لایحه قانونی در مجلس شواری اسلامی در قالب قانون ملی ایمنی زیستی مصوب سال 1388، کلیه امور مربوط به فراوری، رهاسازی، صادرات، عرضه، فروش و استفاده از موجودات تغییر شکل یافته ژنتیکی مجاز است، اما دولت موظف است با فراهم آوردن تمهیدات و آزمایشات لازم، معین و اطلاع رسانی کند که چه محصولاتی تراریخته است. همچنین دولت باید فراورینمایندگان و واردنمایندگان را ملزم به درج برچسب بر روی محصولات تراریخته کند. الزامی که بعضاً باعث شد برخی از شرکت ها به علت ترس از کاهش میزان فروش محصول خود، واژه تراریخته یا دستکاری ژنتیکی شده را خلاف این قانون، از ترکیبات موجود محصول خود حذف نمایند. فلسفه الزام درج عنوان تراریخته یا GMO بر روی این محصولات در خیلی از کشورهای جهان و قانون داخلی، آن است که مصرف نماینده در هنگام خرید محصول تراریخته محق است که از تراریخته بودن آن مطلع باشد و با اختیار مطلعانه خود محصول تراریخته را بخرد و مصرف کند.

در خاتمه باید اضافه نمود که به نظر می آید تصمیم و رویه درست در این زمینه با توجه به شرایط نامعین فعلی این است که همگام با بسیاری از کشورهای جهان تا وقتی درباره کاربرد چنین فناوری هایی شبهات فراوانی وجود دارد، برای حفظ سلامتی مردم و جلوگیری از تخریب محیط زیست، دولت و سرمایه گذاران بخش خصوصی کشاورزی به سرمایه گذاری بیشتر در حوزه های فناوری های سازگار با محیط زیست بپردازند.