تربت حیدریه پس از حمله مغولها جایگزین ویران شهر زاوه شد - مجله آرنا

رجبعلی لباف خانیکی، یک پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: از اوایل قرن هفتم هجری قمری تربت حیدریه بر گرد خانقاه و آرامگاه قطب الدین حیدر در حدود 28 کیلومتری شهر ویران شده زاوه بنا و بعدها جایگزین آن شهر شد؛ زاوه ای که به دستور چنگیزخان مغول به گونه ای ویران شده بود که در نقشه جغرافیا نیز دیگر وجود نداشت.

وی اضافه نمود: عطا ملک جوینی داستان ویرانی زاوه به وسیله 30 هزار جنگجوی مغولی که در تعقیب سلطان محمد خوارزمشاه راهی نیشابور بودند را روایت نموده است، در چنین هیاهویی که مردم کمی از زاوه به جای مانده بودند، آبادی های اطراف از ترس جان به قطب الدین حیدر که در آستانه 100 سالگی در خانقاه به گوشه ای رفته بود و تعداد زیاد مغولان را لشکر خشم خدا می دانست نیز پناه بردند.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی مطرح نمود: قطب الدین حیدر در سال 618 هجری قمری و در 100 سالگی درگذشت و در کنار خانقاه خود به خاک سپرده شد و پیروان او پس از آن در مجاورت آرامگاهش اسکان دائم داشتند و تربت حیدریه را به میمنت نام قطب الدین حیدر نیز بنا کردند.

وی ادامه داد: اطلاعات مربوط به دوران طفولیت، نوجوانی و جوانی قطب الدین حیدر اندک و ناقص، مبهم و گاهی متناقض است. عده ای او را شیخی نامدار و صاحب کرامات توصیف نموده و برخی او را از جمله عقلای مجانین برشمرده اند، برخی به عنوان شیخ مجذوب از او نام برده و برخی او را صاحب باطن و اهل ریاضت دانسته اند و مشی زندگی و شیوه سلوک او را گوناگون و گاهی متضاد برشمرده اند و پیروانش را به انجام اعمال عجیب و غریب انتخاب نموده اند.

لباف خانیکی در خصوص اصل و نسب قطب الدین حیدر گفت: در خصوص اصل و نسب او مطالب متفاوتی منتشر شده است مانند نوشته ابن فوطی که از او به عنوان حیدر بن عبدالله بن ابوالبرکات نام برده است، فصیح خوافی نیز نام کامل او را قطب الدین حیدر بن تیمور بن ابوبکر بن سلطان شاه بن سلطان خان سالوری ذکر نموده است. بعلاوه دولت شاه سمرقندی نیز او را حیدر زاوه ای و پدرش را شاهور نامیده و در بیشتر موارد از او به عنوان قطب الدین حیدر زاوی یا زاوگی نام برده شده است.

این پژوهشگر خراسانی اظهار کرد: با توجه به ویژگی های فکری و شخصیتی قطب الدین حیدر میتوان او را در زمره صوفیان قرار داد. تصوف یا درویشی طریقه ای مبتنی بر آداب سلوک برای تزکیه نفس و ترک جهان برای رسیدن به حق و به کمال رسیدن نفس است. صوفی گری از قرن دوم هجری قمری آشکار شد و اولین فردی که صوفی نامیده شد، عثمان بن شریک مشهور به ابوهاشم کوفی؛ متوفی 150هجری قمری بود. آداب طریقت صوفیان در ابتدا بیشتر متوجه عزلت و ریاضت بود که برای رسیدن به مقصود و آزار تن پشمینه (صوف) می پوشیدند.

لباف خانیکی اعلام کرد: تاریخ تصوف و عرفان را به 3 دوره شکل گیری تصوف (از شروع تا قرن پنجم)، توسعه تصوف و عرفان عملی و کمال عرفان نظری (از قرن پنجم تا سرانجام قرن نهم) و رکود و تطور تصوف و عرفان (از قرن دهم تا به امروز) تقسیم نموده اند. بنابراین، مجموعه معماری به هم پیوسته قطب الدین حیدر در شهر تربت حیدریه مشتمل بر آرامگاه قطب الدین حیدر، مسجد جامع تربت حیدریه و کاروانسرای طبسی است.